Ks. Waldemar Kulbat
Niezwykły sukces czytelniczy książek zawierających wyraźne przesłanie okultyzmu skłania do refleksji nad zjawiskiem powodzenia okultyzmu w środowiskach dotkniętych sekularyzacją.
1. Co to jest okultyzm?
W najnowszym, "Innym słowniku Języka polskiego" okultyzm to "Wiara w istnienie sił tajemnych w człowieku i w przyrodzie, a także wiedza i praktyki związane z tą wiarą, np. alchemia, magia, astrologia"1 . "Encyclopaedia Britannica" precyzuje natomiast : "okultyzm to rozmaite teorie i praktyki związane z wiarą w nadprzyrodzone siły lub byty i ich poznanie lub wykorzystywanie. Te wierzenia i praktyki - przeważnie związane z magią i wróżbiarstwem występowały we wszystkich społeczeństwach na przestrzeni znanej nam historii"2 . W opracowaniach teologicznych można znaleźć wiele różnych definicji okultyzmu, zasadniczo podobnych, mniej lub bardziej rozbudowanych, zawierających dodatkowe aspekty i akcenty. Zdaniem Andreasa Rescha treść pojęcia okultyzm, pochodzącego od łac. occultus - ukryty, tajemny, obejmuje wszelkie zjawiska, doktryny i praktyki, które odnoszą się do ukrytych sił w świecie, w człowieku i poza światem, a które są niedostępne dla normalnego, opartego na poznaniu zmysłowym doświadczenia3 . Według A. Koeberle okultyzm to "pojęcie zbiorcze, obejmujące pełnię tajemniczych sił i stosunków, które działają w sferze duchowej człowieka, w jego naturalnych uzdolnieniach oraz na styku pomiędzy tymi dwoma biegunami.4" Natomiast Hieronimus Ekkehaard formułuje następującą definicję: "Okultyzm to nieostre zbiorcze określenie dla pewnej doktryny, względnie reprezentującego tę doktrynę ruchu czy grupy, która koncentruje się na biernie doświadczanych, lub aktywnie wywoływanych siłach, zjawiskach i przeżyciach natury psychicznej lub fizycznej poza dziedziną praw naturalno - przyrodniczego systemu, jak również złączone z tymi zjawiskami metody badań, teorie, praktyki i ryty"5 Doktryna i praktyka okultyzmu opierają się na założeniu, że poza dostępnym nam na drodze empirii światem są ukryte siły, które pozwalają się rozpoznać nie na drodze poznania racjonalno- analitycznego lecz intuicyjno-analogicznego. Celem jest nie tylko stopniowe poznanie /gnoza/ i osiągnięcie wiedzy tajemnej, lecz również wyjaśnianie / astrologia, alchemia, jasnowidzenie, seanse mediumiczne/ a przede wszystkim przemiana dokonywana przez religijne praktyki/ wróżbiarstwo, uzdrawianie, inicjacja, pośredniczenie przez czynności magiczne i telepatyczne/. Granice między zjawiskami są płynne, dlatego jest trudno rozróżnić między okultyzmem a ezoteryzmem. Natomiast Edward Tiryakian w okultyźmie widzi "technikę", która ukazuje ukryte siły i prowadzi do empirycznych rezultatów, podczas gdy w ezoteryźmie widzi on religijno-filozoficzny system wiary, który służy tej "technice"6 .
2. Eksplozja okultyzmu i słabość wiary.
Współcześnie mamy do czynienia z ogromnym rozpowszechnianiem się praktyk okultystycznych. Ponieważ trudno o aktualne dane pozostaje odwołać się do dostępnej literatury. Hieronimus Ekkehard podaje, że liczba praktykujących spirytyzm wynosi ok. 100 mln. W 1975 roku w Wielkiej Brytanii było około 3000 praktykujących czarowników i czarownic, we Francji w tym samym czasie było 34 tys. zawodowych wróżbitów, istniało tam około 2000 związków okultystycznych. W międzyczasie te liczby wzrosły. Zainteresowanie okultyzmem przejawiło się także w dużej ilości publikacji na tematy okultystyczne. W 1982 roku w obszarze języka niemieckiego pojawiło się ponad 1000 nowych publikacji propagujących okultyzm. W beletrystyce sukcesy odnosi nowy gatunek literacki: "fantasy" , który nawiązując do motywów sag i baśni podejmuje tematy okultystyczne 7. Współcześnie nie tylko wielkie księgarnie Paryża, Rzymu, czy Wiednia, ale także księgarnie w małych miasteczkach Europy, także księgarnie w Polsce, posiadają obszerne działy literatury okultystycznej. Okultyzm wkroczył potężną falą do sal kinowych, setek kanałów telewizyjnych, programów radiowych, internetu i niezliczonych wydawnictw prasowych. Horoskopy, astrologia, świat wampirów, demonów, upiorów to zwykła codzienność nie tylko w programach dla młodzieży i dorosłych ale także w programach dla dzieci. W wielu krajach przeprowadzane są badania nad zasięgiem wpływu okultystycznej fali na młodzież i dzieci. Wiele z nich sygnalizuje niepokojące zjawisko fascynacji okultyzmem, jednak alarmistyczne dane podawane przez publicystów są krytycznie oceniane przez badaczy8 .
Jednocześnie wraz z rozszerzaniem się zjawiska okultyzmu zaznacza się spadek wiary. W 1957 roku 81% Amerykanów było przekonanych, że religia może odpowiedzieć na problemy świata, w 1989 to przekonanie podzielało jedynie 61%9 . W 1978 roku 52% deklarowało przekonanie, że religia dla nich jest bardzo ważna, w 1994 roku to przekonanie podzielało 58 % Amerykanów. Jednak dla wielu z nich nie ma znaczenia uczestniczenie w praktykach religijnych swojego Kościoła. Poziom praktyk religijnych spada: jedynie 32% uczęszcza do kościoła lub synagogi raz w tygodniu, natomiast 14% prawie co tydzień / Ogółem uczęszcza 46%/. Wg Gallupa jedynie 10% może być uznanych jako zaangażowanych religijnie w swoich parafiach.
W Europie sytuacja jest jeszcze gorsza. Według badań World Values Survey przeprowadzanych w latach 1990-1993 ustalono, że w Niemczech Zachodnich jedynie 18% ludności uczestniczy w liturgii, w Wielkiej Brytanii 14%, we Francji 10%, w Szwecji zaledwie 4%. Refleksja dokonana przez socjologów amerykańskich nad przemianami duchowymi pokolenia urodzonego w przedziale czasowym między 1945 a 1954 rokiem wykazuje, że 2/3 należących do tej populacji wystąpiło ze swoich Kościołów w okresie swojej młodości na 2 lub więcej lat. Z tych którzy odeszli, 25% powtórnie odkryło ważność chrześcijaństwa od momentu, kiedy założyli własną rodzinę/ Wg badań Wade Clarcka Roofa, socjologa religii z Uniwersytetu Santa Barbara w Kalifornii/. W rezultacie, zgodnie z badaniami Davida Roosena, religioznawcy z Hartford Seminary w Connecticat, ich udział w praktykach kościelnych / we wszystkich grupach wieku/ wzrósł z 33% w 1975 roku do 41% w 1990. Jednak dwa razy więcej / 42%/ pozostało poza Kościołem. Jak stwierdza American Bible Society 90% ludzi posiada Pismo święte, jednak tylko 27% regularnie je czyta. Sytuacja duchowego głodu sprawia, że ludzie są podatni na przyjęcie czegokolwiek, a znajdując się poza chrześcijańskimi Kościołami są zagrożeni ideologią szerzącego się okultyzmu, zwłaszcza występującego w postaci ruchu New Age. New Age to prawdziwa puszka Pandory zawierająca okultystyczne teorie i praktyki, w których duchowość Wschodu łączy się z antyreligijnymi teoriami zachodniej psychologii. New Age można też rozpatrywać jako potężny ruch posiadający swoje programy telewizyjne, radiowe, internetowe, posiadający sieć księgarń, restauracji, a nawet kościołów. Często struktury i organizacje New Age kryją się pod maską grup terapeutycznych. Świetnie prosperują media oferujące channeling czyli kontakt z "duchami przewodnikami". Odbywane przeważnie w weekendy seminaria kosztują od 150 do 1500 $. Prywatne konsultacje kosztują około 250$ za godzinę. W rezultacie zwiedzeni przez duchowych "pośredników" tracą tysiące dolarów. Niezwykły profit przynoszą książki i czasopisma okultystyczne z kręgu New Age. W 1987 roku w USA było 2500 księgarni okultystycznych, w ciągu 5 lat ich liczba uległa podwojeniu. Według Andrew Greeley`a, socjologa religii z National Opinion Research Center w 1986 roku 1/3 populacji wierzyła w możliwość jasnowidzenia, w tym samym czasie według National Opinion Research Center na Uniwersytecie w Chicago 42 % respondentów deklarowało, że kontaktowali się ze zmarłymi. W 1983 roku badania Instytutu Gallupa wykazały, że 1 Amerykanów wierzy w reinkarnację. W 1990 roku badania Gallupa potwierdziły, że 46% Amerykanów wierzy w moc energii psychicznej, 36% w telepatię a 24% w astrologię. Mimo deklarowanego racjonalizmu, okultyzmowi ulega także młodzież. W 1989 roku Ośrodek Badań nad Religią Uniwersytetu w Princeton wykazał, że 58% młodzieży wierzy w astrologię, 50% w spostrzeganie pozazmysłowe, 29% w czarostwo, a 22% w istnienie upiorów10. Dane te wskazują, że propaganda okultyzmu przez New Age odnosi sukcesy, oraz że alternatywne w stosunku do chrześcijaństwa duchowości stają się atrakcyjne. Wiele pojawiających się nowych kultów szerzy synkretyzm i odrzuca Chrystusa jako Zbawiciela. Należy też wspomnieć o zjawisku infiltracji Kościołów chrześcijańskich przez struktury okultystyczne. W parafiach chrześcijańskich pojawiają się seminaria Jogi, Medytacji Trascendentalnej, Kontroli Umysłu Silvy. Wiek, w którym obecnie znajduje się to pokolenie w szczególny sposób skłania do poszukiwań duchowych. Zdaniem Georga Gallupa jest oczywiste, że obserwujemy przejawy duchowego głodu. Natomiast psycholog Rollo May skomentował istniejącą sytuację: "Ugrząznięcie w okultyzm jest kompensowaniem niepokoju".
3. Przyczyny okultyzmu.
Dla wielu badaczy przy eksplikacji przyczyn okultyzmu punktem odniesienia staje się sytuacja duchowa lat 60-tych. "Nowy wspaniały świat", w którym liczyły się jedynie wartości materialne obnażył swoją duchową pustkę. Zamiast świetlanej przyszłości ujrzano trzy przerażające widma: nuklearnej zagłady, przeludnienia i katastrofy ekologicznej. Zachwianiu uległa także dotychczasowa wiara w postęp i racjonalizm, gdyż to właśnie uczeni stworzyli broń masowej zagłady. Odrzucenie moralności chrześcijańskiej przez wiele środowisk było złączone z buntem przeciw dotychczasowym autorytetom. Zjawisko to było w dużej mierze reżyserowane i narzucone przez opiniotwórcze elity uniwersyteckie a rozpowszechniane przez środki kultury masowej. Badacze podkreślają, że tego rodzaju "okultystyczne odrodzenia" zdarzały się już w historii w burzliwych okresach przejściowych; w przedzień rewolucji francuskiej, przed I wojną światową i przed rewolucją w Rosji11 . Bardzo dużą rolę odegrała we wspomaganiu tej okultystycznej fali literatura; południowo amerykańska literatura "realizmu magicznego"/ Carlos Fuentes, Gabriel Garcia Marquez, Jorge Luis Borges/, wątki hermetyczne u Lawrence`a Durrella, Thomasa Pynchona, Michela Tourniera. W rezultacie nastąpiły przemiany w rezultacie których: " postacią najtrafniej ucieleśniającą zachodnią kulturę nie jest pokorny jak owieczka Zbawca przybity do krzyża. Wręcz przeciwnie, jest to ktoś zupełnie inny - mag, czarownik, który w renesansowym folklorze własną krwią podpisał pakt z Diabłem. Postacią definiującą naszą cywilizację nie jest Jezus, lecz Faust" 12 . Powyższy pogląd charakteryzuje samoświadomość środowisk okultystycznych, dla których chrześcijaństwo należy już tylko do przeszłości. Bardzo istotną rolę w przekazywaniu idei okultystycznych odegrała muzyka rockowa. Jimi Hendrix np. wierzył, ze muzyka jest magią, jej rytm mógł wprowadzać słuchacza w stan podobny do transu. John Densmore, perkusista wyznał kiedyś, że koncerty jego zespołu przeradzały się w przypominające rytuał widowiska13 . Według Hendrixa, muzyka, którą uprawiał to coś więcej niż muzyka, jest ona jak kościół dla zagubionych. Wielu wykonawców tego rodzaju muzyki dążyło by wprowadzała słuchaczy w odmienne stany świadomości 14.
Interesujące wyjaśnienie genezy okultyzmu przynosi socjologia wiedzy. Z tego punktu widzenia rozwój okultyzmu jest złączony z emancypacją klas średnich i odbija ich kryzysy. Z jednej strony przyjmuje on idee autonomii i rozwoju jednostki przenosząc je od realizacji na polu społecznym do dziedziny wewnętrznej poszukiwania sensu życia i religijnego kosmosu. Z drugiej strony okultyzm przynosi możliwość neutralizacji egzystencjalnych lęków poprzez takie praktyki jak mantyka czy spirytyzm. Zaobserwowano, że okultyzm nasila się zwłaszcza w czasach kryzysu / I i II wojna światowa oraz okres powojenny/. Warto wspomnieć, że w społeczeństwach zachodnich pewne formy okultyzmu stają się szczególnie popularne: przekonanie o reinkarnacji, ufologia, badanie głosów zmarłych, channeling. Eliade w swoim studium o okultyźmie stwierdzał szczególny rozwój okultyzmu w subkulturach młodzieżowych 15. Obok sekularyzmu, chrześcijaństwa kościelnego, nurt "religio occulta" staje się jakby trzecim nurtem przebiegającym obok, ale i wewnątrz oficjalnej religii 16. Zdaniem Hummela / / atrakcyjność okultyzmu wynika z faktu, że łączy on stare tradycje z zasadami nowoczesności. Dlatego można go interpretować jako wykorzystujący nowoczesne metody oddziaływania protest antymodernistyczny i ruch kompensacyjny. Według Eliadego, siłę przyciągania okultyzmu tłumaczy potrzeba przeżycia "osobowej inicjacji" na drodze pogłębionego poznania i doświadczenia własnej osoby, związków z wszechświatem i transcendencji. Sukcesy okultyzmu w środowisku młodzieży wiążą się z brakiem adekwatnej pomocy w rozwiązywaniu egzystencjalnych kryzysów, braków w duszpasterstwie i indywidualnym kierownictwie duchowym. "Żyjemy w czasach kryzysu, jednostka czuje się bezsilna i bezradna. Człowiek szuka sensu, jakiejś ponad wszelkimi zagrożeniami istniejącej Mocy"- wyjaśnia socjolog Ulrich Mueller17. Zainteresowanie okultyzmem wynika często z kryzysu tożsamości młodych ludzi, pojawia się lęk przed samodzielnością, presja "racjonalnego" społeczeństwa, w którym człowiek często przegrywa swoje społeczne i zawodowe szanse prowadzi do poczucia bezsilności, znalezienia się w pułapce. Odwołanie do tajemnych mocy daje wtedy iluzję bezpieczeństwa. Praktyki magiczne przynoszą możliwość manipulacji, przekroczenia własnych ograniczeń, Wróżby, cudowne terapie, pomoc duchów z zaświatów wydają się potężna pomocą. "Magia jest mocą bezbronnych" - wyjaśnia Hubert Kohle, religioznawca z Augsburga18. Współczesny okultyzm jest w szerokim zakresie inspirowany przez media. W Niemczech badacze mówią o powodzi spirytystycznej literatury zalewającej rynek. Czasopisma młodzieżowe takie jak "Maedchen" czy "Bravo"/ ponad milionowy nakład/ zamieszczają poradniki w rodzaju: Jak przyjmować przesłanie z zaświatów, wahadełko powie ci prawdę, Błyskawiczny kurs wykładania kart- spojrzenie w przyszłość- itp. Źródłem okultystycznej inspiracji są telewizyjne seriale i filmy. Obok takich filmów jak "Omen" czy "Egzorcysta" istnieją setki innych poddających motywy i rytuały okultystyczne. Wśród okoliczności wspomagających rozwój okultyzmu należy wymienić kryzys wiary i przekonanie, że Kościół nie jest w stanie zaspokoić wszelkich potrzeb ludzi. Harald Baer stwierdza: Eksplozja okultyzmu jest zjawiskiem protestu przeciw skostniałemu chrześcijaństwu" 19. Zagadnienia mistyki, życia po śmierci są zaniedbane przez katechetów i kaznodziejów. Fascynacje okultyzmem, to symptom aktualnej niewystarczalności elementu mistycznego w Kościołach, a także pewnej niepewności, dwuznaczności wypływającej z uwarunkowań społecznych i kulturowych środowiska. 20 Kościoły instytucjonalne zaniedbały ten teren i powstała pustka21. Stąd poszukiwanie na własna rękę wartości duchowych, po to, aby utrzymać duchową równowagę.
4. Funkcjonowanie okultyzmu.
Wbrew prognozom o narastaniu sekularyzacji i nadejściu społeczeństwa laickiego, racjonalnego i świeckiego obserwujemy kształtowanie się nowej wrażliwości duchowej i otwarcie się na transcendencję. Jednak brak tutaj odniesienia do konkretnej historycznej formy chrześcijaństwa, które ucieleśnia się w Kościele. Wiara religijna często zostaje zredukowana do pewnego rodzaju psychologicznej kompensacji, religia staje się dobrem konsumpcyjnym pomiędzy wielu innymi dobrami, dającym się całkowicie pogodzić z logiką społeczeństwa rozwiniętego kapitalizmu: jednostka czuje się zmiażdżona przez struktury nowoczesnego społeczeństwa, a w "oswojonych", zafałszowanych formach religijnych już nie znajduje bodźca do nawrócenia i twórczości 22. Jest znamienne, że ta nowa wrażliwość religijna objawia się w dużej mierze jako zainteresowanie przejawami okultyzmu, magią, horoskopami, astrologią, chiromancją itp. Można to zinterpretować jako rozbudzenie zainteresowania dla wartości głębszych i niewyrażalnych oraz jako próbę powrotu do utraconych wartości, a nawet jako powrót do nadziei ponadświatowych po załamaniu się nadziei światowych. De Fiores S.: stwierdza: "Nigdy dość demaskowania ryzyka odejścia od historii, istniejącego w obecnym przypływie magii; jednakże trzeba również rozpoznać w okultyźmie pewną wartość religijną, nie tylko dlatego, że jest on protestem przeciw zbyt racjonalnemu, technologicznemu i biurokratycznemu społeczeństwu Zachodu, ale też dlatego, że działalność wróżbiarska i magiczna łączy się zawsze z ludzką potrzeba odkrycia tego co ukryte w misterium Kosmosu" 23. Popularność okultyzmu wiąże się z tendencją do wycofywania się religijności jako wierzenia, zorganizowanej według systemu koncentrycznego: credo - kapłani - ryty - przyjęcie wobec świata postawy "innego". W tym wypadku podstawą jest istotowy związek z porządkiem etycznym formalnym i zewnętrznym / rzadziej wewnętrznym/, realizowanym w życiu poprzez zachowania rytualistyczne , które wyrażają lub chcą wyrazić przynależność do świętego misterium. Dla człowieka wierzącego najważniejsze jest utożsamienie się z tym misterium poprzez przyjęcie "wyznania", często bez konsekwentnej praktyki życiowej. Natomiast okultyzmowi sprzyja raczej religijność doświadczenia. Tutaj chodzi o koncepcję świata, która opiera się na organicznym subiektywiźmie a postulowaną wartością centralną jest ewolucja osoby, jej aktualizacja w perspektywie antropocentrycznej. Świętym jest to co pozwala jednostce zrealizować jej potencjalne możliwości. Funkcjonowanie okultyzmu wiąże się ponadto z bardziej fundamentalnymi chorobami naszych czasów. Okultyzmowi sprzyja bowiem pustka kulturowa, indyferentyzm, narcystyczny egoizm oraz rozpad wszelkich wartości. Zjawisko "mitologizacji" teraźniejszości polega na wynoszeniu przez współczesną kulturę na piedestał tego co tymczasowe, krótkotrwałe, przelotne. Wielu w tej tymczasowości cierpi na bezsilny smutek i rozpacz. Można zauważyć przejawy nihilizmu i katastrofizmu. Wszystkie te zjawiska, będące przejawem kryzysu kultury, w jakiejś mierze sprzyjają okultyzmowi.
5. Czy okultyzm może zastąpić religię?
Zdaniem niektórych, okultyzm w całkowicie zsekularyzowanym społeczeństwie może spełniać funkcję budzenia zmysłu tajemnicy i tworzenia podbudowy dla otwarcia się na przestrzeń wiary. Jednak o wiele bardziej poważnie trzeba przyjmować twierdzenia opisujące okultyzm jako "niewierność fundamentalną" 24 . W dotychczasowej dyskusji wykształtowały się następujące postawy wobec okultyzmu:
- Postawa racjonalistyczno-demitologizacyjna, która określa światopogląd okultystyczny jako niemożliwy do pogodzenia zarówno z nowoczesnym obrazem świata jak i z zasadniczą postawą Biblii wobec magii i mitów.
- Demonizacja okultyzmu. W ujęciu zwolenników tego rodzaju interpretacji okultyzmu jawi się on jako wpływ przeciwnych Bogu mocy, prowadzących do zapanowania siły zła / civitas diaboli/.
- Stanowisko postulujące precyzyjne odróżnienie zjawisk okultystycznych jako zjawisk wewnątrzświatowych od transcendencji działania Bożego. W tym ujęciu zjawiska okultystyczne mogą być jakimś znakiem kierującym ku tajemnicy świata. Jednak Objawienie Boże kieruje ku zupełnie innemu poziomowi rzeczywistości. 25
Istnieje potrzeba prowadzenia interdyscyplinarnych studiów nad okultyzmem ze strony takich nauk jak religioznawstwo, psychologia, psychologia głębi, socjologia, parapsychologia, teologia. Szczególne zadanie Kościoła / a więc wszystkich chrześcijan/ polega na pełnieniu funkcji profetycznej, krytycznej wobec wszelkich przejawów bałwochwalstwa, również tych, które wiążą się z różnymi postaciami okultyzmu. Natomiast w stosunku do ludzi uwikłanych w okultyzm w szczególny sposób jawi się potrzeba dialogu.
Ks. W. Kulbat