Oby pamięć o przeszłości była zachętą do
wysiłków w chwili obecnej i drogowskazem
do ewangelizacji czasów, które nadchodzą.
Jan Paweł II,
List do Arcybiskupa Łódzkiego
z 25 III 1995 r.
Łódź uzyskała prawa miejskie w 1423 r. Czynnikiem, który zadecydował o gigantycznym rozwoju Łodzi było zaliczenie jej w 1820 r. do rzędu miast fabrycznych. Miasto znalazło się wówczas w orbicie wielkiego przemysłu.
Wydarzeniem, przygotowującym w przyszłości powołanie diecezji łódzkiej, stało się utworzenie w Łodzi w 1915 r. przez arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego wikariatu generalnego. Nastąpiło to z tej racji, że część archidiecezji warszawskiej, do której należała Łódź, w wyniku działań I wojny światowej, przeszła pod okupację niemiecką. Dekanaty będące w jurysdykcji wikariusza generalnego w Łodzi, znalazły się później w granicach diecezji łódzkiej. Aktywnymi rzecznikami idei utworzenia diecezji w Łodzi byli: nuncjusz apostolski w Polsce, arcybiskup Achilles Ratti (późniejszy Pius XI), i wraz z kardynałem Kakowskim prawie wszyscy biskupi polscy.
W następstwie licznych i wytrwałych starań, papież Benedykt XV bullą Christi Domini powołał 10 grudnia 1920 r. diecezję łódzką. Pierwszym biskupem nowej diecezji został dziekan łódzki - ks. prałat Wincenty Tymieniecki.
Postępujący w różnych kierunkach rozwój Kościoła łódzkiego zahamowany został brutalnie przez okupanta hitlerowskiego. Liczne kościoły uległy dewastacji. W następstwie działań wojennych, aresztowań i deportacji do obozów koncentracyjnych zginęło 155 kapłanów, tzn. ponad jedna trzecia duchowieństwa diecezji łódzkiej.
Po II wojnie światowej duszpasterze i wierni świeccy Kościoła łódzkiego doznają różnorakich restrykcji ze strony totalitaryzmu komunistycznego. Objawia się to przede wszystkim w dwóch postaciach: w działaniach laicyzujących społeczeństwo (dwukrotne usunięcie religii ze szkoły, likwidowanie szkół katolickich, propaganda antykościelna itp.) oraz w uniemożliwianiu budowy nowych kościołów. Wymienione restrykcje nie mogły nie odbić się negatywnie na skuteczności pracy duszpasterskiej tamtego okresu. Analiza porównawcza przeprowadzona później pozwoliła stwierdzić, że diecezja łódzka w skali kraju miała największe trudności w uzyskiwaniu pozwoleń na budowę kościołów. Z tą trudnością borykali się wszyscy biskupi łódzcy, kierujący diecezją po II wojnie światowej: biskup Włodzimierz Jasiński, biskup Michał Klepacz, biskup Józef Rozwadowski oraz w początkowym okresie swojej posługi biskup Władysław Ziółek, który mianowany został pasterzem Kościoła łódzkiego 24 stycznia 1986 r. jako jego piąty ordynariusz.
Mimo wyjątkowo niesprzyjających uwarunkowań biskup Michał Klepacz zdołał przeprowadzić dwa synody diecezjalne: w 1948 i w 1958 r. Były to pierwsze synody w historii Kościoła łódzkiego.
Po 1945 r. Łódź, stolica diecezji, zmienia radykalnie swoje oblicze. Następuje to we wszystkich niemal wymiarach: demograficznym (wskutek eksterminacji Żydów), przemysłowym (jako centrum włókiennictwa) i kulturalnym (m.in. w dziedzinie szkolnictwa wyższego i filmu). Powstało w Łodzi siedem wyższych uczelni państwowych z Uniwersytetem, Politechniką i Akademią Medyczną. Dwie uczelnie mają charakter unikatowy w skali kraju: Wojskowa Akademia Medyczna i Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna. Wyższe szkoły stały się dla Kościoła nowym wyzwaniem, czego wyrazem było powstanie duszpasterstwa akademickiego oraz duszpasterstwa inteligencji twórczej. Od 1986 r. trwają regularne kontakty przedstawicieli Kościoła łódzkiego (Biskupa Łódzkiego, jego najbliższych współpracowników i profesorów Wyższego Seminarium Duchownego) ze środowiskami naukowymi poszczególnych uczelni.
Niezwykle ważnym wydarzeniem w powojennej historii Kościoła łódzkiego była pielgrzymka papieża Jana Pawła II do Łodzi 13 czerwca 1987 r. Podczas mszy świętej koncelebrowanej, której na lotnisku Lublinek przewodniczył Jan Paweł II, ponad 1500 dzieci przystąpiło do Pierwszej Komunii świętej Papież spotkał się w katedrze z twórcami nauki i kultury, a w fabryce "Uniontex" z przedstawicielami świata pracy.
W rocznicę wizyty papieskiej odbył się w Łodzi Drugi Diecezjalny Kongres Eucharystyczny. Rok później ustanowione zostało Diecezjalne Święto Eucharystii. Jest obchodzone każdego roku w drugą niedzielę czerwca.
Biskupów Łódzkich wspierali w posłudze pasterskiej biskupi pomocniczy: Kazimierz Tomczak, Jan Fondaliński, Jan Kulik, Władysław Ziółek, a obecnie Bohdan Bejze i Adam Lepa.
W 1989 r. katedra łódzka otrzymała tytuł bazyliki mniejszej. Tego samego roku młody Kościół łódzki daje Kościołowi Powszechnemu swojego kapłana, ks. prałata Janusza Bolonka jako nuncjusza apostolskiego w randze arcybiskupa.
Jak już wspomniano, w czasach komunistycznych zlikwidowano w Łodzi wszystkie szkoły katolickie. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że z największych miast w Polsce tylko Łódź została całkowicie pozbawiona takich szkół. Po przełomie 1989 r. powstają w Łodzi szkoły, które albo w swojej nazwie, albo też w realizowanych ideałach odnoszą się do wartości chrześcijańskich. Wśród nich jest Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II. Swoje szkoły prowadzą również zgromadzenia zakonne. Jedną z podstawowych powinności Kościoła wynikających z nowej rzeczywistości jest stały wzrost szkolnictwa katolickiego. Znaczny rozwój wykazują dwie uczelnie katolickie, które kształcą również laikat: Filia Akademii Teologii Katolickiej i Instytut Teologiczny. Wzrasta liczba studentów tych uczelni i zwiększają się możliwości podejmowania specjalizacji naukowych i uzyskiwania stopni akademickich. Wszyscy kapłani zobowiązani są po studiach seminaryjnych do odbycia studiów licencjackich w ATK. W latach 1986-1998 stopień naukowy doktora uzyskało 28 księży. Wyższe Seminarium Duchowne w Łodzi współpracuje ściśle z Akademią Teologii Katolickiej w Warszawie, w następstwie czego wszyscy jego absolwenci uzyskują tytuł magistra teologii. Przyszli katecheci kształcą się w Kolegium Teologicznym w Łodzi i w jego piotrkowskiej filii. Do rozwoju środowiska teologicznego w Łodzi przyczyniło się m.in. powstanie w mieście zakonnych domów studiów: oprócz Wyższego Seminarium Duchownego Ojców Franciszkanów Konwentualnych jest Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego oraz Dom Studiów Ojców Pasjonistów. Uczelnie te współpracują z archidiecezjalnym Wyższym Seminarium Duchownym.
Inną kluczową misją Kościoła łódzkiego jest działalność charytatywna, która przybiera różnorakie postaci. Pracę w parafiach koordynuje Caritas Archidiecezji Łódzkiej. Prowadzi ona m.in. Punkt Pomocy Charytatywnej, Dom Dziennego Pobytu i Zespół Domowej Opieki Hospicyjnej. Szczególną rolę spełnia organizowana każdego roku akcja kolonii letnich i zimowych dla dzieci z rodzin niezamożnych.
Naprzeciw potrzebom kobiety i rodziny wychodzą specjalnie do tego powołane instytucje. Są to: Dom Samotnej Matki, Fundusz Ochrony Macierzyństwa im. Stanisławy Leszczyńskiej oraz Fundusz Obrony Życia, Archidiecezjalny Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy, Telefon Zaufania dla Małżeństw czy Centrum Służby Rodzinie.
Do ożywienia życia religijnego w Archidiecezji przyczyniają się w dużej mierze organizacje katolickie powstałe po 1989 r. Są to przede wszystkim: Akcja Katolicka, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, Katolickie Stowarzyszenie Dziennikarzy, Katolickie Stowarzyszenie Lekarzy Polskich, Katolickie Stowarzyszenie Pielęgniarek i Położnych Polskich. Przed powstaniem tych organizacji istniał wcześniej łódzki Klub Inteligencji Katolickiej. Inną formą zaangażowania laikatu w Archidiecezji Łódzkiej są ruchy katolickie, takie jak: Światło-Życie, Odnowa w Duchu Świętym, Droga Neokatechumenalna.
W trosce o rozwój życia religijnego młodzieży i zgodnie ze wskazaniami papieża Jana Pawła II organizowane są w tej dziedzinie różnorakie przedsięwzięcia duszpasterskie, jak np. Dzień Młodzieży w jedności z Janem Pawłem II (Niedziela Palmowa), Święto Młodych w Dzierżąźni, spotkania młodzieży akademickiej itp. Z duszpasterstwem młodzieży wiąże się duszpasterstwo powołaniowe. Oprócz dawnych form tego duszpasterstwa realizowane są nowe, np. Ośrodek Rekolekcyjny "Ikonium" w Szczawinie.
Czynnikiem ułatwiającym prowadzenie działalności ewangelizacyjnej w Kościele łódzkim są mass media. Wierni mogą od 1990 r. korzystać z programów religijnych w telewizji publicznej (ogólnopolskiej i łódzkiej) oraz w radio. Od kilku lat programy takie istnieją również w rozgłośniach komercyjnych i w sieciach telewizji kablowej. Najwięcej możliwości w dziedzinie ewangelizacji zapewniają te instytucje medialne, które są w dyspozycji Kościoła łódzkiego. Są to: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Księgarnia Archidiecezjalna, Centrum Komputerowe, Radio Plus (wcześniej Emaus). Ponadto wychodzi kilka tytułów prasy katolickiej wydawanej przez odpowiednie instytucje Archidiecezji Łódzkiej (np. "Niedziela Łódzka", "Łódzkie Studia Teologiczne") i przez środowiska osób świeckich (np. "Aspekt Polski"), a także przez zespoły pracujące pod opieką zgromadzeń zakonnych (np. "List Rodzinny", "Szum z Nieba", "Posłaniec św. Antoniego z Padwy"). Oprócz tego ponad 40 parafii wydaje własne pisma.
Na podstawie bulli Jana Pawła II Totus Poloniae Populus ogłoszonej 25 marca 1992 r. nastąpił nowy podział administracyjny Kościoła w Polsce. Diecezja łódzka została ustanowiona archidiecezją bezpośrednio podległą Stolicy Apostolskiej, a ordynariusz łódzki został wyniesiony do godności arcybiskupa.
Z wydarzeń religijnych po 1989 r. należy wymienić jeszcze następujące:
Na szczególne podkreślenie zasługują sprawy kultury chrześcijańskiej. Są one podejmowane w parafiach (zwłaszcza wielkomiejskich), jak również przez poszczególne duszpasterstwa specjalistyczne i zawodowe. Problematyka kultury realizowana jest na różnych płaszczyznach. Przykładem współpracy Kościoła łódzkiego z Uniwersytetem Łódzkim mogą być wspólne konferencje organizowane albo w Wyższym Seminarium Duchownym w Łodzi, albo w Uniwersytecie Łódzkim. O ich treści i walorach duszpasterskich mówią tytuły powstałych później opracowań: np. Uniwersytet Łódzki - Kościołowi łódzkiemu, Biblia a kultura Europy, Funkcja słowa w ewangelizacji.
W trosce o zabytki sztuki sakralnej przeprowadzono w całej Archidiecezji pełną inwentaryzację dzieł znajdujących się w posiadaniu poszczególnych parafii. Zreorganizowano Muzeum Archidiecezjalne, zapewniając mu odpowiednią siedzibę, powiększono jego zbiory. Z myślą zaś o samych twórcach przy kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny utworzono Ośrodek Duszpasterstwa Środowisk Twórczych.
Jednym z najważniejszych zadań, stojących przed Kościołem łódzkim po przełomie 1989 r., było budownictwo kościelne. Restrykcyjne rządy komunistów spowodowały w tej dziedzinie zastój największy w skali kraju. Zgodnie z nieukrywanymi planami ówczesnych ideologów partyjnych Łódź miała być "czerwona" - tzn. systematycznie laicyzowana i pozbawiona odpowiedniej liczby kościołów. Nawet erygowanie nowych cmentarzy połączone było z trudnymi do pokonania przeszkodami.
Wydarzeniem, które miało rangę symbolu i zapowiadało nowe czasy w dziedzinie budownictwa sakralnego, było odbudowanie na placu Katedralnym w 1989 r. pomnika ks. Ignacego Skorupki. Został zburzony przez hitlerowców, a później w czasach komunistycznych podjęcie jego odbudowy było nierealne.
W latach 1987-1998 powstało wiele cennych inwestycji w dziedzinie budownictwa. W 55. nowo erygowanych parafiach zbudowano (lub buduje się aktualnie) nowe kościoły i domy parafialne. Oprócz tego zbudowano w tym czasie m.in. nowy gmach Kurii przy ul. ks. I. Skorupki 3, nowy Dom Księży Emerytów, podjęto liczne prace adaptacyjne w lokalu Archidiecezjalnego Duszpasterstwa Akademickiego, w gmachu Wyższego Seminarium Duchownego w Łodzi, w obecnej siedzibie Filii Akademii Teologii Katolickiej i Radia Plus (ul. ks. I. Skorupki 7) oraz w rezydencji biskupów łódzkich.
Jedną z form współczesnego duszpasterstwa są pielgrzymki. Oprócz pielgrzymek na Jasną Górę i do innych sanktuariów istnieje ruch pątniczy do sanktuariów znajdujących się w Archidiecezji Łódzkiej: do sanktuarium Matki Bożej Zwycięskiej w Łodzi, do grobu błogosławionego Rafała Chylińskiego w Łagiewnikach i do sanktuarium św. Maksymiliana w Pabianicach. Należy również odnotować, że Kościół łódzki oczekuje wyniesienia na ołtarze sługi Boże: Wandę Malczewską i Stanisławę Leszczyńską. Oprócz stałych modlitw w tej intencji, podejmowane są odpowiednie starania. Kandydatem na ołtarze jest również ojciec Anastazy Pankiewicz, bernardyn pracujący niegdyś w Łodzi.
Duszpasterze i wierni świeccy Kościoła łódzkiego zdają sobie sprawę, że rok 1989 otworzył nowe możliwości działań ewangelizacyjnych. Mogą one być teraz bardziej intensywne i skuteczne. Jednym z warunków skutecznej ewangelizacji jest stała formacja kapłanów. Przybiera ona różne formy. Oprócz wspomnianej już formacji intelektualnej organizowana jest w Archidiecezji formacja duchowa (Dzień Modlitw o Uświęcenie Kapłanów, rekolekcje, dni skupienia itp.). Wiernym świeckim nowe możliwości w dziedzinie formacji chrześcijańskiej zapewniają dwie zwłaszcza inicjatywy: Studium Duchowości Chrześcijańskiej oraz Szkoła Nowej Ewangelizacji.
Wydarzeniem szczególnie znaczącym w dziedzinie nowych możliwości Kościoła stał się powrót nauki religii do szkół, dzięki czemu praktycznie każdy młody człowiek w Polsce ma łatwy dostęp do katechizacji. Jednocześnie należy zdawać sobie sprawę z nowych zupełnie zjawisk, które są następstwem transformacji politycznych, społecznych i gospodarczych. Wśród nich należy wymienić nowe patologie (narkomania, działalność mafijna), agresywne zachowanie niektórych sekt, przemysł pornograficzny itp. W aglomeracji łódzkiej daje znać o sobie bezrobocie i znaczne zubożenie rodziny. Zjawiskom tym towarzyszą złe warunki mieszkaniowe, niskie płace i zagrożona zdrowotność dzieci i młodzieży. Sprawy te rodzą nowe i niełatwe problemy duszpasterskie. Należy im sprostać, trwając w przekonaniu, że następne stulecie może przynieść oprócz nowych wyzwań liczne i trwałe owoce trudu ewangelizacyjnego. Wszyscy odpowiedzialni za duszpasterstwo i ewangelizację w Archidiecezji Łódzkiej odnoszą do siebie słowa, które wypowiedział Jan Paweł II do biskupów polskich przybyłych w 1998 r. do Rzymu z wizytą ad limina Apostolorum: "Waszym obowiązkiem jest rozpalać wiarę w obecność Zbawiciela, który jest źródłem nadziei i odwagi dla każdego człowieka i całych narodów, a także czuwać i stale inspirować odnowę myśli i serc" (Jan Paweł II, Przemówienie z 16 stycznia 1998 r.).
Można żywić nadzieję, że III Synod Archidiecezji Łódzkiej stanie się skuteczną inspiracją do odnowy myśli i serc wszystkich, którzy stanowią wspólnotę Kościoła łódzkiego. Będzie też bezpośrednim przygotowaniem duszpasterzy i wiernych świeckich do owocnych obchodów Wielkiego Jubileuszu Zbawienia. Należy oczekiwać, że stanie się nowym pomostem wiodącym do ewangelizacji w Trzecim Tysiącleciu Chrześcijaństwa.
Biskup Adam Lepa